ກາບປຸສອນຫຼານ

๕. กาพย์ปู่สอนหลาน
เนื้อเรื่องย่อ
เป็นลักษณะการรวบรวมสุภาษิตที่มีอยู่เท่าที่จะหาได้มาร้อยกรองให้เป็นหมวดหมู่โดยสมมุติว่าเป็นคำสอนของปุ่ที่สอนหลานเมื่อหลานเริ่มเจริญวัยแล้ว ในตอนท้ายเรื่องได้ยกอุทาหรณ์เรื่องเมียน้อยกับเมียหลวงมาประกอบเพื่อชี้ให้เห็นถึงการจองเวรกัน(นำมาจากธรรมบทภาคที่ ๑ เรื่องกาลียักษิณี) ในตอนเริ่มเรื่องนั้นกวีได้กล่าวถึงผู้ประพันธ์ไว้ด้วยคือพระพุทธโฆษาจารย์(เป็นพระเถระอยู่เมืองล้านช้าง แต่งในปีมะเส็ง พ.ศ.๑๒๖๗)และบอกว่าเค้าเรื่องเรื่องนำมาจากคัมภีร์ “ฑีฆนิกาย” ดังนี้คือ
พุทธโฆษาจารย์นักปราชญ์ ฉลาดเห็นในครองหม่นหมองภายหน้า
จึงกล่าวกาบกล้าไว้ท่าสอนหลาน นิทานบ้านนอกต้านบอกคัมภีร์
ฑีฆนิกายบอกหลานิเทศ ในเขตสงสารฝูงลูกหลานจื่อจำเอาไว้96
จากการศึกษาเรื่องปู่สอนหลานนี้ได้พบว่า กวีได้รวบรวมคำผญาภาษิตที่มีอยู่ในท้องถิ่นแล้วนำมาร้อยกรองเป็นเรื่องราว ฉะนั้นคำสอนจึงเน้นไปในระบบศีลธรรม และสอนครอบคลุมไปหมด อาทิเช่น ความประพฤติ การคบคน การครองเรือน การพูดจา และโทษของการจองเวรกัน ดังนี้คือ
๕.๑) สอนการเลือกคู่และการครองเรือน
ได้เมียผู้ดีเหมือนสบไถขาง เมียเป็นนางผัวนุ่งผ้าใหม่
นาแฮ่งใหญ่กล้าซ้ำแฮ่งเหลือ ได้เมียบ่ดีเหมือนสบไถ่เหล็ก
เมียปากเก็กเก็กผัวนุ่งผ้าพร้อย นาแฮ่งน้อยกล้าซ้ำบ่พอ97
๕.๒) สอนให้เรียกและเคารพบุคคลต่างๆ
พบบาดหล้าแม่นคนญิงสาว โฉมพอพราวเพียงโตเอิ้นน้อง
อยู่ในห้องแต่พอประมาณ ให้หลานเอิ้นแม่เถ้าหัวนาย
พบคนชายหัวขาวหัวหงอก ปู่บอกไว้ให้เอิ้นหัวตา
พบพระยาให้ว่าจอมเจ้า98
๕.๓) สอนให้ตั้งอยู่ในศีลธรรม
ตั้งเที่ยงไว้มีศีลสี่ตัว บ่ฆ่าสัตว์มากินกับเข้า
ของมีเจ้าบ่ได้ข่มเหง เมียของเขาบ่ได้จับต้อง
บ่เกี่ยวข้องคำล่ายตั๋วพราง ศีลสี่ตัวอันนี้เป็นเค้า
ปู่สิเว้าชักออกในธรรม ให้ลูกหลานจื่อไว้ในอก99
๕.๔) สอนลูกหลานให้ไหว้พระก่อนนอน
เข้าไปนอนให้ยอมือนบ จบเพทว่าพุทธังธัมมัง
สังฆังนั้นแม่นแก้วทั้งสาม ผู้เพิ่นงามอินทร์พรหมอยู่ฟ้า
๕.๕) สอนลูกหลานให้รู้จักการให้ทานดังนี้
เฮียนลุกเช้านึ่งข้าวใส่บาตร บูชาอาจหาแก้วทั้งสาม
ในอาฮามสถานพระเจ้า ในเค้าไม้ต้นใหญ่โพศรี
ในเจดีย์พระธาตุแก้วกู่ ในบ่อนอยู่เทิงหัวโตนอน
ลางเทื่อหลอนพ้อคนทุกข์ไฮ้ เพิ่นขอได้เจ้าให้ทานไป
ตามนิสัยของโตมีน้อย บาดสุดส้อยแม่นสามเณร
มหาเถรเถราตนใหญ่ หมูกาไก่เป็นกาเป็นเค้า
ให้ทานเข้าประเสริฐหนักหนา100
๕.๖) สอนในเรื่องการพึ่งพาอาศัยกันเช่น
อยู่นำกันมีคุณพันสิ่ง คุณหนึ่งนั้นข้วมน้ำพายเรือ
คุนหนึ่งนั้นเห็นเสือเอิ้นบอก คุณหนึ่งนั้นควายคอกเข้านา
คุณหนึ่งนั้นวาจาถามเหตุ คุณหนึ่งนั้นจบเพทครูบา
คุณหนึ่งนั้นราชายศใหญ่ คุณหนึ่งนั้นได้ไต่หนทาง
คุณหนึ่งนั้นได้วางของฝาก คุณหนึ่งนั้นได้ฝากยืมของ101
๕.๗) สอนในเรื่องการพูดจา
เว้าแหกบ้านมันบ่มีเรื่อง เว้าแหกเมืองมันจักสูญเศร้า
ถึงศาลาอย่าจาเมียท่าน ความฮู้น้อยอย่าผ่านคองเมือง
เงินเต็มถงอย่าได้อวดอ้าง ผู้เพิ่นกว้างมีมากกว่าโต
ใจโมโหพาโลมักมาก ปากไปก่อนมันฮู้เป็นกรรม
บ่เฮ็ดนำมันฮู้เป็นบาป บ่ราบพาบเมื่อหน้าเมื่อหลัง
เพิ่นซังโตมันเที่ยไปเว้า บ้านสูญเศร้ามีเฒ่าหลายคน102